Ebeveynlerde Tükenmişlik 2 
Döngü ve Risk Faktörleri 

Birçok anne ve baba ebeveynliği hayatlarının en değerli rolü olarak tanımlar. Ancak bazen bu rol, kişisel kaynaklarımızı aşan bir yük haline gelebilir. Ebeveynlerde Tükenmişlik kitabında da vurgulandığı gibi, tükenmişlik sendromu bir anda ortaya çıkan bir durum değildir. Sessiz ve yavaş ilerleyen bir süreçtir. Ebeveyn, sınırlı olan kaynaklarını (enerji, zaman, sağlık…) gözetmeyip “mükemmelliği” hedefler. Ulaşılması mümkün olmayan bu hedef ebeveynin sınırlı kaynakların tükenmesi ile sonuçlanır. Bu durum gökyüzünde yakıtı biten bir roketin yere çakılmasına benzetilebilir. Roket tam gaz havalanır, ilk anlar çok heyecan vericidir ama kısa bir süre sonra hızlıca yere çakılır. 

Tükenmişliğin Döngüsü: Ulaşılamaz İdeallerden Çaresizlik Hissine

Ebeveyn tükenmişliğinin temelinde çoğunlukla ulaşılamaz idealler yatar. Sosyal medyada, reklamlarda ya da çevreden gelen mesajlarda “mükemmel ebeveyn” imajı sürekli yeniden üretilir. Anne babalar, çocuklarına her şeyin en iyisini sunmaya çalışırken bir yandan da bu ideallere ulaşamadıkları için kendilerini yetersiz hissederler.

Bu noktada bir kısır döngü başlar:

• Yüksek beklentiler → Sürekli daha fazlasını yapma isteği.
• Aşırı yatırım → Fiziksel ve duygusal kaynakların hızla tükenmesi.
• Çaresizlik ve hayal kırıklığı → “Ne yaparsam yapayım yetmiyor” duygusu.
• Doyum kaybı ve yabancılaşma → Çocuklarla bağın zayıflaması, ebeveynliğin yük haline gelmesi.

Bu döngü fark edilmediğinde, içinden çıkmak zor olabilir. 

Tükenmişliğin Dört Boyutu

Araştırmalar, ebeveyn tükenmişliğinin dört ana boyutta kendini gösterdiğini ortaya koyuyor:

1. Bedensel ve duygusal yılgınlık
   Genellikle ilk olarak bu alandaki sorunlar gözlemlenir. Ebeveyn kendisini tükenmiş, yanıp kül olmuş gibi hisseder. Enerjisi kalmaz, günlük işlere devam etmekte zorlanır. Keyifsiz,  yorgun ve mutsuz görünebilir.
2. Çocuklarla duygusal yabancılaşma
   Bu durumda ebeveyn çocuğun anlattıklarına eskisi kadar dikkat edemez, oyunlara katılmak için motivasyon bulamaz. Çocuğun ihtiyaçlarına karşı daha kayıtsız hale gelebilir. Burada kilit nokta eskisinden farklı olmasıdır. Zaten baştan beri ilgisiz olan bir ebeveyn için tükenmişlik sendromundan söz edemeyiz.
3. Doyum kaybı
   Ebeveynlik artık bir mutluluk kaynağı değil, ağır bir yük gibi hissedilir. “Artık anne/baba olmaktan sıkıldım, yeniden kendim olmak istiyorum” düşüncesi sıkça dile getirilir.
4. Kimlik değişimi
   Ebeveyn, geçmişteki “ben” ile şimdiki “anne/baba kimliği” arasındaki uçurumu fark eder. Sanki kişisel kimliği silinmiş, yalnızca ebeveyn rolüne sıkışıp kalmış gibidir.

Bu boyutların birleşmesi, ebeveynin tükenmiş olduğunu gösterir. Her tükenmiş ebeveynde her boyutun olması yada yukarıdaki sırayla olması beklenmez.

Tükenmişliğin Evreleri

Kitap, tükenmişliğin genellikle beş evreden geçtiğini anlatıyor:

1. İdeal ebeveynlik arzusu → “Süper anne/baba” olma isteği.
2. Aşırı yatırım → Zaman, enerji ve maddi kaynakları hesapsızca ebeveynliğe adamak.
3. Kendini feda etme → Kendi ihtiyaçlarını yok sayarak yalnızca çocuklara odaklanmak. (Yeme içme gibi temel ihtiyaçları bile göz ardı etmek)
4. Hüsran → Çabaların karşılıksız kaldığını hissetmek, değer görmediğini düşünmek.
5. Enerji kaybı ve bezginlik → Sabırsızlık, alınganlık, öfke patlamaları ya da içe kapanma.

Bu evreler her ebeveyn için farklı hızda ilerlese de, ortak nokta şudur: Tükenmişlik bir “fazla yüklenme” hâlinin doğal sonucudur. 

Risk Faktörleri: Kimler Daha Fazla Risk Altında?

Her ebeveyn tükenmişlik yaşayabilir ancak bazı risk faktörleri bu süreci hızlandırabilir.

1. Sosyo-demografik riskler

• Erken yaşta (ergenlikte) ebeveyn olmak veya ileri yaşta (45-50) çocuk sahibi olmak.
• Birden fazla küçük çocuğun olması.
• Gelir düzeyinin düşük olması.
• İşsiz olmak ya da sosyal ilişkilerden izole olmak.
• Yaşadığınız mahallenin özellikleri 

2. Durumsal riskler

• Hastalık, ölüm, iş kaybı gibi travmatik olaylar.
• Zor mizaca sahip ya da özel gereksinimli çocuklar.

3. Kişisel riskler

• Duygusal beceri eksikliği: Kendi duygularını ve başkalarının duygularını tanıma, anlama, ifade etme konusunda zorlanmak.
• Mükemmeliyetçilik: Sürekli daha fazlasını istemek, yapılanları asla yeterli bulmamak.
• Kişilik özellikleri: Duygusal olarak istikrarsız ebeveynler stres karşısında daha kolay sarsılır.

4. Eğitsel riskler

• Tutarsızlık: Çocuğu cezayla tehdit edip sonra bundan vazgeçmek.
• Baskıcılık: Sert cezalarla disiplin sağlama çabası.
• Tırmandırma: Çocukla güç mücadelesine girme.

Bu eğitsel riskler, ebeveynin otoritesini zayıflatır ve çocuğun ebeveynine olan güvenini sarsar.

5. Ailevi riskler

• Çift ilişkisinde çatışmalar, anlaşmazlıklar.
• Ortak ebeveynlikte uyumsuzluk: eşler arasında görev paylaşımının net olmaması, sürekli eleştiri ve suçlamalar.
• Çocukların önünde tartışmalar, koalisyonlar ve ebeveyn yabancılaşması.

Tükenmişliğin Sonuçları

Tükenmişlik yalnızca ebeveyni değil, aileyi de derinden etkiler. Araştırmalar, tükenmiş ebeveynlerde çocuklara yönelik ihmal ve şiddet riskinin 10 kat arttığını göstermektedir. Bunun yanında:

• Çocukların duygusal ihtiyaçları gözden kaçar.
• Çift ilişkisi zarar görür, eşler arasındaki öfke patlamaları ve uzaklaşma artar.
• Ebeveynlerde bağımlılıklar tetiklenebilir veya ağırlaşabilir.
• Kronik stres bağışıklığı zayıflatır, fiziksel sağlık da bozulur.

Tükenmişlik, zamanında fark edilmezse yalnızca ebeveynin değil bütün aile düzenini sarsabilir.

Tükenmişlik sendromu, anne babanın “mükemmel ebeveyn” olma çabası ile gerçek hayatın sınırlılıkları arasındaki gerilimden doğar. Risk faktörleri kişiden kişiye değişir, ancak herkes için ortak olan nokta şudur: Ebevenliğimiz için ayakları yere basmayan bir hedef koyarsak ve kaynaklarımız yetersiz kalırsa ebeveynlik kaçınılmaz olarak ağır bir yük haline gelir.

Tükenmişliği anlamak yalnızca bireysel değil, toplumsal bir sorumluluktur çünkü ebeveynin iyi oluş hali yalnızca kendi mutluluğunu değil, çocuklarının, eşinin ve yakınlarınında mutluluğu ile ilişkilidir.

Bu ve önceki yazımızda ebeveynliğin zor yanlarını konuştuk. 3. ve son bölümde, tükenmişlikten çıkış yollarını ele alacağız: duygusal becerilerin geliştirilmesi, çift ilişkisinin güçlendirilmesi, çocuğa sınır koymanın önemi ve değerlerle uyumlu ebeveynlik stratejileri…

Yazan: Tuğana GÜLTEKİN