Hepimiz hayatımızın bir noktasında stresi deneyimleriz. İster günlük kronik stres, isterse yolda ara sıra karşımıza çıkan tümsekler olsun, hayatın her anında stres ortaya çıkabilir. Latince “bir şeyi germek” anlamındaki “stringere” kelimesinden türetilen stres, dilimizde gerilim olarak da kullanılmaktadır. Stres kişinin baş etme kaynakları ile iç-dış talepler ya da diğer adıyla stresörler arasındaki uyumsuzluğun yol açtığı normal bir tepkidir. İçsel stresörler, rahatsız edici düşünceleri veya anıları, ağrı veya rahatsızlık gibi fiziksel duyumları ve ayrıca üzüntü veya öfke gibi duyguları içerir. Öte yandan dış stresörler, bir kişiyi veya önemsediği bir şeyi olumsuz etkileme potansiyeline sahip ve kaynağı bireyin dışında olan olay ve durumları içerir.
Günlük hayatta, olumsuz durumları tanımlamak için sıklıkla "stres" terimini kullanırız. Bu, birçok insanı stresin her türlüsünün kötü olduğuna inandırır ki bu doğru değildir. Stres hakkında az bilinen şey, stresin her zaman kötü bir şey olmadığıdır. Stresi bir çatı kavram olarak ele aldığımızda bu kavramın altına dahil edilebilecek stres türleri de çeşitlilik göstermektedir. Yaygın kanının aksine stres her zaman olumsuz bir gerilim değildir.
Olumlu stresi tanımlamak için kullanılan bir terim olan “östres (eustress)” Latince “iyi” anlamına gelen “eu” ön eki ve “gerilim” anlamına gelen “stress” kelimelerinin birleşiminden oluşmaktadır. Strese atfedilen genel olumsuzlukların aksine olumlu stres yani “östres” bireyin mevcut içsel ve dışsal talepleri karşılayabilmek için iç ve dış kaynaklarını geliştirmek ve baş etme becerilerini geliştirmek için çabalamak gibi duygusal iyi oluşunu, motivasyonunu ve performansını olumlu yönde etkileyecek çabalar göstermesini teşvik eden bir nevi itici güç olarak düşünülebilir. Bir kelebeğin kozadan çıkmaya çalışırken kanatlarıyla kozayı yarmaya çalışmasının kelebeğin kanat gelişimini olumlu yönde etkilemesi gibi insanlar için de olumlu stres bireyin zihinsel ve bedensel gelişimi için önemli bir ihtiyaçtır. Gerçek sorunlara veya tehditlere yanıt olarak stres meydana geldiğinde, sorunla yüzleşmek veya çözmek için gereken enerjiyi, motivasyonu ve odaklanmayı sağlamada yardımcı olabilir.
Öte yandan stres spektrumunun olumsuz ucunda bulunan ve olumlu stresin aksine olumsuz stres anlamına gelen “sıkıntı (distress)”; içsel ve dışsal kaynaklarınız (fiziksel, zihinsel, duygusal olarak) içsel ve dışsal talepleri karşılamakta yetersiz kaldığında ve baş etmek için mevcut kaynaklarınızı geliştirme fırsatı bulamaksızın sürekli kullanmak zorunda kaldığınızda ortaya çıkan bir stres türüdür. Stres tepkisi çok sık veya kontrol edilemeyen koşullara tepki olarak meydana geldiğinde, kişinin fiziksel ve zihinsel sağlığı üzerinde olumsuz etkileri olabilecek sıkıntı (distress) olarak deneyimlenmesi daha olasıdır.
Sıkıntı (distress), çoğu insanın “stresli” hissetmekle ilişkilendirdiği olumsuz stres türünü tanımlar. Sıkıntı, insanların bunalmış, endişeli hissetmelerine, baş ağrısı, gerginlik, uykusuzluk, dikkatsizlik veya sinirlilik gibi fiziksel ve psikolojik belirtiler yaşamalarına neden olma eğilimindedir. Sık, yoğun veya kronik stres, vücut ve beyin için toksiktir ve bir dizi fiziksel ve zihinsel hastalıkla bağlantılı olduğu kadar, kişinin iş görme yeterliliğini de olumsuz etkiler. Eustress ise olumlu, yardımcı ve motive edici bir stres türünü tanımlayan, nispeten yeni bir kavramdır. Sıkıntıdan farklı olarak, östres insanları çok çalışmaya, performanslarını iyileştirmeye ve zorluklar karşısında bile hedeflerine ulaşmaya motive eder.
Fizyolojik anlamda östres ve sıkıntı aynı şekilde beyindeki savaş ya da kaç tepkisinin aktivasyonuna yol açar. Aradaki fark, savaş ya da kaç tepkisinin östres durumunda sağladığı enerjinin sıkıntı durumunda sağlanan enerjiye göre daha orantılı olmasıdır. Sıkıntı durumunda ise savaş kaç mekanizmasının sağladığı enerji aşırı veya kullanılamaz durumdadır.
Stres yaratan bir durum olduğunda ve savaş ya da kaç tepkisi aktif olduğunda otonom sinir sistemi tarafından ani bir stres tepkisi tetiklenir, stres tepkisi sempatik sinir sistemini harekete geçirerek vücutta kortizol ve norepinefrin gibi hormonların salınımına neden olur. Bu hormonlar kalp atış hızını arttırır, kan basıncını yükseltir ve beyni yüksek (hiper) farkındalık durumuna sokar.
Bir kişinin bir durumda sıkıntı ya da östres yaşayıp yaşamadığı, temel olarak olay karşısında kendi yeterliliklerini değerlendirmesi ve stres etkenini algılamasına bağlıdır. Kişi stres etkeninin üstesinden gelme yeteneğine güven duyduğunda, olumlu stres yaşama olasılığı daha yüksektir. Stres etkenine ilişkin bu olumlu değerlendirme, savaş ya da kaç tepkisinin sağladığı enerjiyi olay karşısında kendilerine yardımcı olacak şekilde kullanmalarına yardımcı olur. Bu durumda östres kişiyi motive eder ve performansını artırır.
Elbette ki deneyimlenen stresin her zaman östres olarak deneyimlenmesi mümkün değildir. Herkes bazen üzücü veya bunaltıcı durumlara tepki olarak sıkıntı yaşayabilir. Yine de, sıkıntı kaçınılmaz olduğunda sıkıntının olumsuz etkilerinden korunmak ve bazen sıkıntıyı östrese dönüştürebilen stratejiler kullanmak mümkündür.
Aşağıdaki ipuçları ve stratejiler, sıkıntıya karşı korunmada ve olumsuz sonuçlarının önlenmesinde yardımcı olabilir.
1. Durumun kontrolünüzde olan yönlerine odaklanın
2. Zor ve stresli durumda bir anlam ve amaç bulun
3. Durumu iyileştirebilecek veya kötü bir sonucu önleyebilecek uygulanabilir adımları belirleyin
4. Hayatınızdaki stresin kök nedenlerini ele alın
5. Öz-şefkat becerinizi geliştirin
6. Zihninizden çıkmak ve ana odaklanmak için farkındalığı (mindfullness) kullanın
7. Sizi destekleyen insanlarla iletişime geçip yardım isteyin
8. Gevşeme tekniklerini kullanın
9. Stres için alternatif bir ortaya çıkış yolu yaratmak için fiziksel aktiviteyi artırın
Referanslar
Yazan: Psikolog Seyhan ÖZKUL