Çoğu yetişkin hayatlarının bir noktasında ebeveyn olmayı deneyimlemekte ve mükemmel ebeveynler olmaya çalışırken, ebeveynliğin sonsuz gibi görünen zorlukları karşısında ise çoğu kişi kafa karışıklığı yaşamaktadır. Ebeveynlik sürecinde karşılaşılan bu zorluklar çocukluktan yetişkinliğe geçene kadar tüm gelişim aşamalarında ortaya çıkabilmektedir. Bu noktada araştırmalar ile desteklenmiş ebeveynlik stratejileri ve felsefelerine dair kaynaklar önem kazanmaktadır. Bu makale, bahsi geçen ebeveynlik felsefelerinden biri olan olumlu ebeveynliğe dair genel bir özet sunmaktadır.
Olumlu ebeveynliğin bir tanımını vermeden önce, bir adım geriye gidelim ve “ebeveynler” ile ne demek istediğimizi düşünelim. Ebeveynlik araştırmalarının çoğu annelerin rolüne odaklanmış olsa da çocukların psikososyal iyi oluşu, yetiştirilmelerine dahil olan tüm bireylerden etkilenir. Bu bireyler biyolojik ve evlat edinen ebeveynler, koruyucu ebeveynler, tek ebeveynler, üvey ebeveynler, büyük kardeşler ve bir çocuğun hayatında anlamlı bir rol oynayan diğer akrabalar ve akraba olmayanlar olabilir. Başka bir deyişle, “ebeveyn” terimi, varlığı çocukların sağlığını ve esenliğini etkileyen bir dizi birey için geçerlidir.
Olumlu ebeveynlik ise olumlu çocuk gelişimini teşvik etmek için en gerekli olan ebeveynlik davranışlarını içeren bir felsefedir. Olumlu ebeveynlikte ebeveyn(ler) ile çocuk veya çocuklar arasında, bakım, öğretme, liderlik etme, iletişim kurma ve bir çocuğun ihtiyaçlarını tutarlı ve koşulsuz olarak sağlamayı içeren sürekli bir ilişki öne çıkmaktadır.
Olumlu ebeveynliğin öncülerinden olan Godfrey, bağ kurmaya dayalı olumlu ebeveynlik felsefesinin altında yatan varsayımın “… tüm çocuklar iyi doğar, fedakardır ve doğru olanı yapma arzusundadır …” olduğunu ifade etmektedir. Olumlu ebeveynlik, sadece bir disiplin yöntemi değil, aynı zamanda kibar ve sorumluluk sahibi insanlar yetiştirirken, çocukluk süreçleri ve gelişim aşamaları boyunca onlarla güçlü bağlar kurmamızı sağlayan bir ilişki kurma biçimidir. Olumlu ebeveynliğin amacı, çocuğun özsaygısını geliştirecek ve çocuğun ruhunu kırmadan karşılıklı saygıya dayalı bir ebeveyn-çocuk ilişkisini destekleyecek şekilde disiplini öğretmektir.
Geleneksel ebeveynlik yöntemleri, genellikle ebeveyni çocuğu sanki hiç bitmeyen bir güç ve konum mücadelesinde düşmanlarmış gibi karşı karşıya getirir. Bu da doğal olarak aile üyeleri arasında kopukluk ve ev ortamında bireylerin birbirinden hoşnutsuz olmasına yol açar. Evinizde olumlu ebeveynlik felsefesini benimseyerek, yetişkinliğe giden yolda çocuğunuzun karşısında değil yanında ve yeri geldiğinde arkasında durarak sahip olmanız gereken derin ve anlamlı bağı koruyabilirsiniz. Ebeveyn ve çocuk arasında güçlü bir bağ, daha fazla işbirliği ve bununla birlikte ailede daha fazla neşe ve huzur demektir.
Birçok insan olumlu ebeveynlikle kastın serbest ebeveynlik yöntemi olup olmadığını sorgulamaktadır ancak bu ikisi tamamen farklı şeylerdir. Serbest ebeveynler sınırlar koymaz ve çocuklarını zorluklarla karşı karşıya getirmezler. Ancak olumlu ebeveynlikte sınırlar vardır ve yeri geldiğinde çocuğun gerçek hayatta da karşılaşabileceği zorluklarla gelişim sürecinde karşılaşması ve bunların üstesinden ebeveynlerinin rehberliği ile gelmesi sağlanır. Bununla beraber otoriter ebeveynlikten farklı olarak olumlu ebevenylikte sınırları öğretme biçimi cezalandırma değildir. Cezaya başvurmadan sınırların nasıl uygulanacağını öğrenmek ebeveynler için ilk başta zor olabilmektedir. Özellikle geleneksel ceza disiplini ile büyümüş ebeveynler için olumlu ebeveynlik felsefesindeki cezanın yokluğu disiplin yokluğu ile aynı şey gibi görülebilir ancak değildir. Çocuklar cezalandırıldıklarında verilen cezanın uyandırdığı olumsuz duyguyu hatırlarlar. Bunun aksine olumlu ebeveynlik ile çocuklar yanlışlarını düzelterek, yarattıkları sorunları çözerek ve gelecekte nasıl daha iyi seçimler yapacaklarını öğrenerek eylemlerinin sorumluluğunu almaya teşvik edilir. Bu yöntemle çocuk öz disiplini ebeveynlerinden dinlediği şekliyle değil, bizzat kendisi deneyimleyerek öğrenir. Olumlu ebeveynliğin temeli beş ilkeye dayanır: bağlanma, saygı, proaktif ebeveynlik, empatik liderlik ve olumlu disiplin. Bu beş ilke bir araya gelerek ebeveynlik yolculuğunuzda çocuğunuzla güçlü bir bağ kurarak ona rehberlik etme yönünde eşlik eder.
1. Bağlanma
Çocuklar, biyokimyasal düzeyde bağlanma ihtiyacı ile doğarlar. Bu, önce yakın aileleriyle ve daha sonra daha geniş bir toplulukla olur. Bu bağlantı yoksa beyin olması gerektiği gibi gelişmeyebilir. Güvenli bağlanma gerçekleştiğinde çocuk kendini güvende hisseder. Araştırmalar, erken yaşlarda güvenli bir bağlanma geliştiremeyen çocukların daha sonraki yaşamlarında davranış sorunları ve ilişki sorunları yaşadıklarını göstermektedir. Bakım veren ve çocuk arasında, çocuğun yaşamının ilk yıllarında kurulan bağ ya da bağlanma gelecekteki ilişkilerimizi şekillendirir; duygularının bilincinde olma, kendini sakinleştirme ve zorluklarla baş edebilme yeterliliğini etkiler.
2. Saygı
Birer birey olarak çocuklar, yetişkinlere gösterdiğimiz ilginin ve saygının aynısını hak ederler. Tıpkı diğer insanlara davrandığımız gibi çocuklara da düşünceli, medeni ve nazik bir şekilde davranılması gerekir. Eğitim amacıyla kasıtlı olarak acıya neden olmak için ona vurmamayı seçmek, bir çocuğun vücuduna ve onuruna saygı duymaktır. Kendi hızında keşfetmesine ve gelişmesine izin vermek, kişiliğine saygı duymaktır. Her çocuğun, onurlandırılması gereken kendi benzersiz ruhuyla dünyaya geldiğini kabul etmek, ruhuna saygı duymaktır.
3. Proaktif ebeveynlik
Proaktif ebeveynler, potansiyel sorunlu davranışı, ciddi bir sorun haline gelmeden önce, ilk işarette ele alır. Ayrıca, ilişki kurmak ve çocuğa önceden öğretmek için fazladan zaman ayırarak, bağ, bilgi ve talimat eksikliğinden kaynaklanabilecek birçok sorun önlenebilmektedir. Proaktif ebeveynlik aynı zamanda ebeveynlerin çocuklarının davranışlarına tepki vermek yerine yanıt vermeleri anlamına gelir. Bu, planlı bir eylemin yanı sıra kişinin nasıl yanıt vereceği konusunda önceden düşünmesini gerektirir. Tepkisel ebeveynler dürtüsel davranırken, yanıt veren ebeveynler kendilerini kontrol ederler ve bir durum ortaya çıktığında önceden planladıklarına uygun davranabilirler.
4. Empatik liderlik
Serbest ebeveynlerle karıştırılmaması için, olumlu ebeveynler liderlik rolündedir. Aslında, bu büyük dünyadaki yolculuklarında onlara rehberlik edecek yetkin liderler vermemek çocuklara büyük bir kötülüktür. Empatik olmak, çocuklarımızın ihtiyaçlarını anlamamız ve belirlediğimiz sınırları korurken onların duyulduğunu ve anlaşıldığını hissetmelerine yardımcı olacak şekilde onlarla ilişki kurmamız anlamına gelir.
5. Olumlu disiplin
Ceza disiplinden farklıdır. Cezalandırmanın amacı, birinin gelecekte o belirli davranıştan (ve dolayısıyla cezadan) kaçınmak istemesine neden olacak kadar acı çektirmektir. Disiplinin amacı, birine dürtüleri ve davranışları kontrol etmeyi, yeni beceriler öğrenmeyi, hataları düzeltmeyi ve çözümler bulmayı öğretmektir. Geleneksel “ebeveynlik yöntemlerinin” çoğu, tamamen çocukları nasıl disipline edeceğine odaklanır. Olumlu ebeveynlik felsefesi, disiplinin çok ötesine geçer. Disiplin içinde yaptığınız hareketler ve tavırlar önemli olsa da, önemli olanın sadece disiplin değil, sağladığınız tüm çocukluk deneyimi olduğunun farkına varmak önemlidir. Çocuklar sadece öğüt ve düzeltme anlarında değil, aynı zamanda çocukluklarını oluşturan yüzbinlerce anla -gülümsemeler ve gözyaşları, başarılar ve başarısızlıklar, cesaretlendirme ve cesaret kırma, kahkaha ve üzüntü, kabul ve inkar, kopukluklar ve yeniden bağlanmalar- tarafından şekillendirilir. Olumlu ebeveynlik bu 5 prensibi hayata geçirmekle başlar. Bahsi geçen bu 5 prensibi hayata geçirebilmeniz için tavsiyeler mahiyetinde bir takım stratejiler, tutum ve davranış değişikliği önerileri sunulmaktadır.
Bağlanma: Çocuğunuzun yaşı ne olursa olsun, çocuğun ihtiyaçlarına sevgiyle karşılık vererek bağlanma oluşur. Güvenli bağlanma, ebeveynin hissettiği bağ kurma duygusuna değil, çocuğun duygusal deneyimine atıfta bulunur. Bu nedenle, çocuk kaç yaşında olursa olsun ihtiyaçlarını belirlemek için ebeveynin çocuktan aldığı ipuçlarını okuyabilmesi önemlidir. İpuçlarını anlamak, söz konusu davranışın arkasındaki ihtiyacı değerlendirme noktasında disipline de büyük ölçüde yardımcı olur. Güvenli bağlanma geliştirmek için çocuğun ihtiyaçlarına kulak vermek, çocukla zaman geçirirken zihnen de orada olmak ve dikkat dağıtıcı faktörlerden uzakta zaman geçirmek, çocuğun duygusal dalgalanmalarında onu sevgiyle sakinleştirmek önemlidir.
Saygı: Çocuklara saygı göstermenin birçok yolu vardır. Unutmayın, saygı gören çocuklar başkalarına saygı göstermeyi öğrenirler. Çocuklara saygı duyduğunuzu göstermek için iletişim becerilerinizi geliştirmek, çocuğun bedenine saygı duymak, seçim yapmalarına izin vermek, hata yaptığınızda özür dilemek, dürüst olmak, gizlilik ve mahremiyet ihtiyacına saygı duymak, başkalarının yanında utandırmamak oldukça önemlidir. Çocuklara saygı göstermek, başka bireylere saygı göstermekten farklı değildir. Başkaları söz konusu olunca onları aşağılamayız, utandırmayız, kaba veya saygısız bir şekilde konuşmayız, şiddetle tehdit etmeyiz veya onlara vurmayız. Bunlar “sert ama seven” ebeveynlik teknikleri değil, zorbalık teknikleridir. Çocuklar yaşadıkları deneyimlerle öğrenirler ve eğer bu teknikler üzerlerinde kullanılırsa, nasıl yapacaklarını gösterdiğiniz için muhtemelen başka biri üzerinde de aynı yanlış davranış ve tutumları kullanırlar.
Proaktif Ebeveynlik: Proaktif ebeveynliğin iki önemli adımı vardır. (1) potansiyel bir sorunu kontrolden çıkmadan önce yakalamak ve (2) bir sorun ortaya çıktığında nasıl davranılması gerektiğine dair bir eylem planına sahip olmak. Bunu uygulamaya koymak için önemli sınırları erkenden belirleyin, çocuğunuzun olası sorunlu davranışlarındaki değişikliklerin farkında olun ve özellikle kendi öfkenizi tetikleyen istenmeyen davranışlarla başa çıkmak için kendi eylem planınızı oluşturun.
Empatik Liderlik: Empati, çocuğun beynini sakinleştirir ve doğrudan çocuğun kalbine ulaşarak onu bizim bilgeliğimizi ve talimatlarımızı almaya açık hale getirir. Empatik yaklaşılmadığı durumlarda çocukla iletişim kurmak zor olacaktır. Empati, çocuğunuza duygularını anladığınızı ve onun tarafında olduğunuzu gösterir.
Olumlu disiplin: Yanlış davranışlara karşı öfke, saldırganlık, aşağılama ve geleneksel cezalandırma yöntemleriyle (molalar, tokat atma ve diğer teknikler) yanıt vermek alışkanlık haline geldiğinden ebeveynler tarafından daha çok tercih edilebilir. Ancak çocuğun gelişimi için onu küçültmeyen ve yanlış davranışın bize sunduğu öğretme fırsatından en iyi şekilde yararlanmamızı sağlayan olumlu disiplin yaklaşımını kullanmak daha etkilidir. Olumlu disiplinin üç adımı şunlardır:
Birinci Adım: İhtiyacı değerlendirin. Tüm davranışlar çocuğun iç dünyasının bir göstergesidir. Yanlış davranış, altta yatan bir ihtiyacın olduğuna dair bir işarettir. Bu ihtiyacın ne olduğunu değerlendirip ele aldığımızda, genellikle yanlış davranış ortadan kalkar. Bu, henüz ihtiyaçlarını veya niyetlerini dile getiremeyen küçük çocuklar ve okul öncesi çocuklar için zor olabilir, ancak davranışın otoritenize karşı kasıtlı bir meydan okumadan ziyade bir yardım çağrısı olduğunu anlamak, şefkatli ve duyarlı olmanıza yardımcı olabilir. Bazen açlık veya yorgunluk gibi bir yemek veya şekerleme ile tedavi edilebilen ihtiyacı belirlemek kolaydır. Diğer zamanlarda, davranış, yeni bir sınıra veya bir beceri öğrenme ihtiyacına veya muhtemelen ev dışında çocuğunuzun uğraşmakta zorlandığı bir şeyler olduğuna işaret edebilir.
İkinci Adım: Kendinizi ve çocuğunuzu sakinleştirin. Öz disiplini olmayan ebeveynler çocukları etkili bir şekilde disipline edemezler, bu yüzden önce kendinizi sakinleştirin. Sakinleştikten sonra çocuğunuzun sakinleşmesine yardımcı olun. Bu, çocuğa ve gelişim aşamasına bağlı olarak iki dakika veya yirmi dakika sürebilir. Bazı çocuklar yalnız bırakılmayı tercih edebilir. Ebeveynin kendi isteğiyle çocuğu kendinden uzaklaştırması değil çocuğun sakinleşmek için yalnız kalma isteği söz konusuysa çocuğa istediği alanı vermek onun ihtiyaçlarına saygı duymaktır. Çocuğunuz sizi dinlemeye hazır olduğunda öğrenmeye de hazırdır.
Üçüncü Adım: Öğretme ve problem çözme. Küçük çocuklarda (4-5 yaş altı) alternatif davranış öğretilebilir daha büyük çocuklarda ise ebeveyn problem çözmede örnek olmak amacıyla problem çözme için gerekli soruları sorarak çocuğa yardımcı olabilir. Bu sorular, olayın neden olduğu, çocuğa nasıl hissettirdiği, bir dahaki sefere ne yapması gerektiği ve mevcut durumdaki sıkıntıyı nasıl çözebileceğine dair sorulardır. Ebeveyn bu soruları sorarak ve cevaplarını destekleyerek çocuğa problem çözme konusunda örnek olabilir.
Referanslar
Yazan: Psikolog Seyhan ÖZKUL