İletişim; bireyin duygu, düşünce, bilgi ve tecrübe gibi süreçleri diğer insanlara ve gruplara karşılıklı olarak aktarılması olarak tanımlayabiliriz. Temel olarak baktığımızda insanların en önemli ihtiyaçlarından biri olarak kabul edilmekte ve bu alanda yaşanılan sonuçların bireye doğrudan ya da dolaylı olarak hem ruhsal hem fiziksel olarak olumsuz sonuçları olabilmektedir. Maslow (1943)’un ‘İhtiyaçlar Hiyerarşisine’ göre kişinin kendini gerçekleştirme yolunda giden basamaklardan biri de sevgi/ait olma başlığı altında diğer kişilerle olan ilişkilerimizdir, yani sosyal yaşamdaki ilişkilerimiz/iletişimimiz bizler için bir ihtiyaçtır.
Manipülasyon, karşıdaki kişiyi etkileme, yönetme ve yönlendirme olarak tanımlanabilecek sağlıksız iletişim yollarından birisidir. Özellikle son zamanlarda sıkça sosyal medyada da gördüğümüz ‘Gaslighting (Gaz Lambası)’ olarak adlandırılan duygusal manipülasyon ikili iletişimlerde sıkça karşımıza çıkmaktadır. Duygusal manipülasyon, başkalarını kendi yararına sömürmek, kontrol etmek veya başka bir şekilde etkilemek için dolambaçlı yolların kullanılması olarak tanımlanabilmektedir.
En sık karşılaşılan duygusal manipülasyon yöntemlerine örnek olarak ise aşağıdakileri gösterebiliriz:
- Karşı Atak: “Sen zaten hiçbir şeyi düzgün hatırlamıyorsun ki”
- Durdurma: “Şu an neden bahsediyorsun hiç anlamıyorum”
- Önemsizleştirme: “Çok fazla abartıyorsun”
- İnkâr: “Hayır, ben öyle bir şey demedim/yapmadım, kafandan uyduruyorsun”
- Yönlendirme: “Yine arkadaşlarınla konuştuktan sonra gelen saçma fikirler. Bunlar aramızı bozuyor”
- Ön-yargı:” Zaten kadınlar çok duygusal ondan böyle yapıyorsun”- “Zaten erkekler hep agresif, bana bu yüzden kızıyorsun”
Ayrıca Gottman (2018)’in iletişimin kırmızı bayrakları olarak sunduğu Mahşer’in 4 atlısı olan: Savunmacı, Eleştirel, Hor Gören ve Duvar Ören iletişim biçimleri de sağlıksız iletişim ve bazı manipülasyon yöntemlerine örnek olarak kabul edilebilmektedir. Yapılan bazı araştırmalarda, erkeklerde yüksek düzeyde duygusal zekâ, sosyal bilgi işleme, dolaylı saldırganlık, kendine hizmet eden bilişsel çarpıtmalar; kadınlarda ise daha genç olmak, yüksek duygusal zekâ seviyeleri, dolaylı saldırganlık, birincil psikopati özellikler, düşük sosyal farkındalık seviyeleri manipülatif kişilerin belirleyicileri olarak gösterilmektedir (Grieve & Penabianco, 2012).
Peki, sağlıklı iletişimi nasıl kurabiliriz?
1. Sağlıklı sınırlar oluşturma: Araştırmalar, kişilerin kendi duygu, düşünce ve davranışlarıyla ilgili farkındalıklarını kazandırdıklarında hem kendi sınırlarını belirleme hem de diğer insanlarında bu sınırlarına riayet etmelerinin iyi oluşu arttırdığına, otonomiyi geliştirdiğine ve daha sağlıklı ve kaliteli ilişkiler kurulduğuna işaret ediyor.
2. “Sen” değil “Ben” dili kullanmak. Kendimizi ifade ederken karşıdakini eleştirel ya da suçlayan bir ifadeden çok kendi duygu ve düşüncelerimizi ifade ederken “ben dili” kullanmak sağlıklı iletişim kurmanın önemli yollarından bir diğeridir.
3. Manipülasyonun ne zaman normal olmadığını ayırt edebilmek: çoğu insan bazen manipülatif olarak yukarıda saydığımız örneklerdeki gibi yorumlar yapabilir. Manipülasyon, başka bir kişiyi kontrol etmeye veya ona zarar vermeye yönelik sistematik bir girişimin parçası olduğunda daha sorunludur ve hatta taciz edici olabilir. Bu noktada bu dengeyi kurabilmek hem kendi hem de karşıdaki kişinin sınırlarına dikkat etmek önemlidir.
4. Kendinizi değerlendirin. İletişimde bir durumla karşılaştığınızda kendinize şunları sorabilirsiniz: Ne oldu?, Ne düşünüyorum?, Ne hissediyorum?, Ne yapıyorum? daha sonra ise buradaki işlevli ya da işlevli olmayan örüntüleri keşfetmek ve onlar üzerine çalışmalar yapmak faydalı olabilir.
5. Gerektiğinde “hayır” diyebilmek. Bu konu son zamanlarda suiistimal edilse de burada önemli olan her gelen duruma hayır demekten ziyade, kendi sınırlarının aşıldığını, tükendiğini ya da ruhsal açıdan olumsuz etkilendiğini fark ettiğin an “hayır” diyebilmeyi içerir. Sağlıklı iletişimde uzlaşmacı rol önemlidir. Bunun içinde karşılıklı örüntüleri iyi takip edip ona göre adımlar atmak önemli olabilir.
Yazan: Uzm.Klinik Psikolog Dilruba SÖNMEZ
